کمبود شربت تریاک؛ درمان اعتیاد در آستانه عقبگرد تاریخی

بحران شربت تریاک، آرام و بی‌صدا آغاز نشد؛ از وقتی درمانگران مقابل وزارت بهداشت تجمع کرده و از اواخر آذرماه هشدارهای‌شان را رسانه‌ای کردند، ماجرا هم علنی شد.

۲۵ آذر، ماجرا شکل علنی‌تری به خود گرفت. اعتراض جمعی درمانگران اعتیاد نسبت به کمبود «شربت تنتور اپیوم» توجه‌ها را به بحرانی جلب کرد که ماه‌ها در مراکز ترک اعتیاد جریان داشت؛ دارویی که به‌عنوان پایه درمان نگهدارنده، نقش تعیین‌کننده‌ای در تثبیت وضعیت صد‌ها هزار بیمار وابسته به مواد افیونی دارد.

به گفته مسئولان صنفی این حوزه، در بیش از ۱۵ استان کشور سهمیه شربت تریاک یا به طور کامل قطع شده یا به‌شدت کاهش یافته است؛ سهمیه‌هایی که هیچ تناسبی با تعداد بیماران تحت پوشش ندارد.

در دل این کمبود، شکافی عمیق میان «درمان قانونی» و «بازار غیرقانونی مواد» در حال شکل‌گیری است. نایب‌رئیس صنف درمانگران اعتیاد استان تهران در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها تأکید کرده هزینه درمان نگهدارنده با شربت تریاک برای هر بیمار ماهانه کمتر از دو میلیون تومان است، اما خروج بیمار از چرخه رسمی درمان، او را با هزینه‌های ۱۵ تا ۱۸ میلیون تومانی در بازار سیاه مواجه می‌کند؛ بازاری که نه‌تنها فشار اقتصادی مضاعفی ایجاد می‌کند، بلکه خطر گرایش به مواد صنعتی پرقدرت مانند فنتانیل را نیز افزایش می‌دهد.

هم‌زمان، گزارش‌های منتشرشده از سوی رسانه‌های تخصصی حوزه اعتیاد نشان می‌دهد کاهش شدید تولید تریاک در افغانستان، افت خلوص مواد کشف‌شده و نبود تأمین پایدار مواد اولیه، وزارت بهداشت را با بحرانی چندلایه در تولید دارو‌های مبتنی بر تریاک مواجه کرده است.

وقتی درمان از مسیر رسمی خارج می‌شود

اما شاید نگران‌کننده‌ترین نشانه این بحران، جایی است که درمان از مسیر رسمی خارج می‌شود. گزارش خبرگزاری «تسنیم» و روایت‌هایی که روزنامه «اعتماد» از زبان صاحبان مراکز ترک اعتیاد منتشر کرده، از پدیده‌ای پرده برمی‌دارد که پیش‌تر تابو محسوب می‌شد: آموزش یا توصیه غیررسمی برای تهیه «شربت تریاک دست‌ساز» به بیماران، صرفا برای جلوگیری از فروپاشی درمان.

هم‌زمان با تشدید کمبود شربت تنتور اپیوم در مراکز ترک اعتیاد، رئیس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور نسبت به پیامد‌های گسترده این تصمیم هشدار داده است.

به گفته رئیس کانون درمانگران اعتیاد، حذف شربت تریاک پیامد‌هایی فراتر از حوزه درمان دارد و می‌تواند به یک بحران اجتماعی و حتی امنیتی بدل شود. او هشدار داده که خروج بیماران از چرخه درمان رسمی، آنها را به بازار قاچاق سوق می‌دهد.

یک عقبگرد تاریخی

کمبود شربت تنتور اپیوم حالا دیگر صرفا یک اختلال مقطعی در زنجیره تأمین دارو نیست؛ بلکه نشانه‌های یک بحران ساختاری است که آرام‌آرام از اتاق‌های درمان اعتیاد به متن جامعه سرریز می‌کند.

در همین زمینه، علی غلامی، رئیس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور، از زنجیره‌ای از تصمیمات و غفلت‌های سیاستی سخن می‌گوید که به باور او، نظام درمان اعتیاد را در آستانه یک عقبگرد تاریخی قرار داده است.

به گفته او، در سال‌های قبل، برخلاف هشدار‌ها و مخالفت‌های کارشناسی، سیاست غالب به سمتی رفت که بخش بزرگی از بیماران تحت درمان به سمت شربت تنتور اپیوم هدایت شوند؛ مسیری که در نهایت حدود ۶۰۰ هزار نفر از نزدیک به دو میلیون بیمار تحت پوشش درمان نگهدارنده را وابسته به این دارو کرد.

غلامی می‌گوید: «از مهرماه امسال، سازمان غذا و دارو به طور ناگهانی اعلام کرد که شربت تریاک ندارد و به‌همین‌دلیل هم توزیع آن را متوقف کرد. برخی مراکز دانشگاهی شاید به دلیل ذخایر محدود، حداکثر تا یکی، دو ماه دوام بیاورند، اما واقعیت این است که بسیاری از مراکز از آبان‌ماه عملا هیچ دارویی دریافت نکرده‌اند».

پرسش‌های بی‌پاسخ

او با اشاره به ماهیت بیماران تحت درمان نگهدارنده توضیح می‌دهد که این گروه، بیمارانی نیستند که بتوانند قطع دارو را برای چند ساعت یا چند روز تحمل کنند.

به گفته غلامی، مصرف‌نکردن دارو حتی در بازه‌های کوتاه، آنها را دچار علائم شدید ترک می‌کند و در چنین شرایطی، مسیر بازگشت به مصرف مواد تقریبا اجتناب‌ناپذیر است. از نظر او، پرسش‌های بی‌پاسخی دراین‌میان وجود دارد: «چرا سازمان غذا و دارو از یک سال قبل، هم‌زمان با کاهش کشفیات مواد مخدر و تغییر سیاست‌های طالبان که منجر به افت تولید در افغانستان شد، پیش‌بینی لازم را انجام نداد؟ چرا تا میانه امسال، طبق اسناد موجود، دارو‌های مخدر صادر شده، درحالی‌که نیاز داخلی کشور تأمین نشده بود؟ و سرنوشت حجم درخورتوجهی از مواد اولیه‌ای که بنا بر اعلام پلیس و ستاد مبارزه با مواد مخدر، برای دو سال مصرف کشور کفایت می‌کرد، چه شده است؟».

غلامی هشدار می‌دهد که پیامد این تصمیمات، صرفا تغییر الگوی درمان نیست، بلکه تغییر الگوی مصرف است؛ تغییری که می‌تواند کشور را دست‌کم دو دهه به عقب بازگرداند: «این ۶۰۰ هزار بیمار با تصمیمات آنی، درمان‌شان را عوض نمی‌کنند؛ آنها مصرف‌شان را عوض می‌کنند. اگر دارو به دست‌شان نرسد، به بازار آزاد می‌روند. اگر مواد سنتی گران باشد، به سمت مواد صنعتی می‌روند و اگر بخواهند ارزان‌تر و سریع‌تر به اثر برسند، تزریق را انتخاب می‌کنند».

به گفته رئیس کانون درمانگران اعتیاد، برآورد‌ها نشان می‌دهد خروج بیماران از چرخه درمان دارویی، می‌تواند صد‌ها هزار بیمار را ناچار به تأمین مواد از بازار غیرقانونی کند؛ بازاری که گردش مالی آن سالانه به ده‌ها و حتی صد‌ها هزار میلیارد تومان می‌رسد. در حالی که کل هزینه درمان آنها با شربت تریاک، رقمی به‌مراتب کمتر بوده است.

تنش در اتاق درمان

او با اشاره به وضعیت اقتصادی مراکز درمان اعتیاد تأکید می‌کند که این مراکز، در شرایط اشباع بازار از دارو‌های قاچاق و تولیدات زیرزمینی، عملا با نیمی از تعرفه واقعی فعالیت می‌کنند و قطع شربت تریاک، خطر ورشکستگی گسترده را جدی‌تر کرده است؛ بحرانی که به گفته او، اگر چاره‌ای برای آن اندیشیده نشود، می‌تواند به افزایش جرم، خشونت و ناامنی اجتماعی منجر شود.

غلامی همچنین با اشاره به پیامد‌های قطع یا اختلال در دسترسی به دارو‌های درمان نگهدارنده می‌گوید این وضعیت در عمل به یک چالش جدی میان بیماران و پزشکان تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که در مواردی، پزشکان ناچار شده‌اند بیماران را به دانشگاه‌های علوم پزشکی ارجاع دهند.

به گفته او، در ماه‌های اخیر، سازمان غذا و دارو و دانشگاه‌های علوم پزشکی که منبع اصلی تأمین این دارو‌ها هستند، به یکی از کانون‌های اصلی تنش میان بیماران مصرف‌کننده و نهاد‌های درمانی تبدیل شده‌اند.

به گفته او، اگرچه توصیه‌های علمی و پزشکی بر تغییر الگوی درمان تأکید دارد، اما این تغییر در عمل نه ساده است و نه سریع.

هشدار‌هایی که جدی گرفته نشد

در ادامه هشدار‌هایی که از سوی درمانگران و فعالان حوزه کاهش آسیب درباره پیامد‌های کمبود شربت تریاک مطرح می‌شود، برخی کارشناسان نیز ریشه‌های این بحران را نه در ماه‌های اخیر، بلکه در تصمیم‌نگرفتن‌های چندساله سیاست‌گذار جست‌و‌جو می‌کنند.

سعید صفاتیان، تحلیلگر و کارشناس حوزه مواد مخدر، با اشاره به تحولات افغانستان پس از به قدرت رسیدن طالبان می‌گوید: «از همان زمان تسلط طالبان، براساس تجربه سال ۲۰۰۱ و نوع نگاه این گروه به کشت تریاک، انتظار می‌رفت تولید مواد مخدر در افغانستان کاهش یابد».

به گفته او، طی چهار سال گذشته بار‌ها در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها هشدار داده که ستاد مبارزه با مواد مخدر باید برای روزی برنامه‌ریزی کند که ایران دیگر با کشفیات گسترده تریاک مواجه نباشد.

او تأکید می‌کند که شربت تریاک، دارویی است که امروز دست‌کم صد‌ها هزار نفر در کشور تحت پوشش درمان با آن قرار دارند و ماده اولیه آن، تریاکی است که پیش‌تر از محل کشفیات افغانستان تأمین و به کارخانه‌های داروسازی تحویل داده می‌شد. با این حال، به گفته صفاتیان، این هشدار‌ها جدی گرفته نشد.

انتقاد از ستاد مبارزه با مواد مخدر

این کارشناس حوزه مواد مخدر با انتقاد صریح از عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: «نهاد‌هایی که کارایی ندارند، یا باید اصلاح ساختاری شوند یا اساسا ادامه فعالیت آنها محل سؤال است. ستاد مبارزه با مواد مخدر با این حجم از بودجه، نیروی انسانی و ساختار اداری، چرا به این نتیجه نرسید که کاهش تولید و کشفیات تریاک در افغانستان، مستقیما به بحران شربت تریاک در ایران منجر می‌شود؟».

او هشدار می‌دهد که بسیاری از این بیماران، به جای ماندن در مسیر درمان، دوباره به بازار غیررسمی مواد مخدر بازمی‌گردند: «بازگشت این افراد به مصرف مواد مخدر سنتی شاید خوش‌بینانه‌ترین سناریو باشد؛ چراکه خطر اصلی، سوق داده‌شدن آنها به سمت مصرف شیشه و مواد روان‌گردان صنعتی است».

او در ادامه، از عملکرد سازمان غذا و دارو نیز انتقاد می‌کند و می‌پرسد چگونه نهادی که متولی اصلی حوزه دارو در کشور است، از کاهش مستمر کشفیات تریاک و تبعات آن برای خطوط تولید شربت تریاک بی‌اطلاع بوده است؟

این کارشناس حوزه اعتیاد همچنین به حساسیت‌های بین‌المللی واردات تریاک اشاره می‌کند و می‌گوید واردات رسمی چنین ماده‌ای نه ساده است و نه در اختیار تصمیم داخلی؛ چراکه نیازمند مجوز‌های پیچیده بین‌المللی و تأیید نهاد‌هایی مانند دفتر کنترل مواد مخدر سازمان ملل است. به باور او، طرح ناگهانی این گزینه‌ها پس از وقوع بحران، نشان‌دهنده فقدان برنامه‌ریزی پیشینی است.

چرخش به مواد صنعتی

به گفته او، هم‌زمان نشانه‌هایی جدی از حرکت افغانستان به سمت تولید مواد صنعتی مانند شیشه در گزارش‌های بین‌المللی دیده می‌شود؛ موضوعی که به باور صفاتیان، ایران هنوز هیچ برنامه مشخصی برای مواجهه با آن ندارد.

او هشدار می‌دهد اگر این روند ادامه پیدا کند، کشور در آینده‌ای نه‌چندان دور با بحرانی تازه در حوزه مواد روان‌گردان مواجه خواهد شد؛ بحرانی که حل‌وفصل آن، به‌مراتب دشوارتر از وضعیت کنونی خواهد بود.

او در پاسخ به این پرسش که راه‌حل عملی برای خروج از وضعیت فعلی چیست؟ می‌گوید که نخستین اقدام ضروری، پاسخ‌گویی مستقیم ستاد مبارزه با مواد مخدر است.

او همچنین به سابقه سیاست‌های درمانی رئیس دولت در زمینه مواد مخدر اشاره می‌کند و می‌گوید که با توجه به اینکه مسعود پزشکیان در دوره‌ای به‌عنوان وزیر و معاون وزیر، ریاست کمیته درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر را برعهده داشته، به‌خوبی با پیچیدگی‌های درمان اعتیاد آشناست و همین موضوع، انتظار ورود جدی‌تر دولت به این پرونده را افزایش می‌دهد.

به گفته این کارشناس حوزه مواد مخدر، در شرایط فعلی تنها راه‌حل کوتاه‌مدت، تأمین قانونی تریاک از مسیر‌های بین‌المللی است: «ایران می‌تواند از طریق دفتر مواد مخدر سازمان ملل و از کشور‌هایی که به طور رسمی تریاک را برای تولید مورفین در اختیار صنعت داروسازی جهان قرار می‌دهند، اقدام به خرید محدود و هدفمند کند. برآورد می‌شود که کشور به حدود ۳۰۰ تن تریاک مفید نیاز دارد تا بتواند به صورت تدریجی، روند درمان بیماران را مدیریت و هم‌زمان مسیر جایگزینی درمان را فراهم کند».

صفاتیان در بخش دیگری از صحبت‌هایش، با اشاره به وضعیت مبهم بازار می‌گوید: با وجود کمبود رسمی شربت تریاک، همچنان نمونه‌هایی از این دارو در بازار آزاد مشاهده می‌شود؛ موضوعی که پرسش‌هایی جدی درباره مسیر توزیع ایجاد می‌کند. او توضیح می‌دهد که مراکز درمانی که پیش‌تر برای صد بیمار سهمیه دریافت می‌کردند، اکنون برای ۱۵ یا ۲۰ بیمار دارو می‌گیرند، اما هم‌زمان، شربت تریاک در بازار غیررسمی یافت می‌شود. به گفته این کارشناس، روشن نیست این دارو‌ها از کدام مسیر و از چه منبعی وارد بازار آزاد شده‌اند؛ چراکه به باور او، حجم دارویی که در بازار دیده می‌شود، نمی‌تواند صرفا حاصل نشت چند شیشه از مراکز درمانی باشد.

صفاتیان می‌گوید این تناقض میان کاهش سهمیه مراکز، ادعای کمبود تولید و وفور نسبی در بازار آزاد، معادله‌ای را شکل داده که بدون شفاف‌سازی، قابل حل نخواهد بود.

پاسخ سازمان غذا و دارو: در تلاشیم

با افزایش انتقادات کارشناسان و فعالان حوزه اعتیاد نسبت به کمبود شربت تریاک و نحوه مدیریت زنجیره تأمین آن، محمد هاشمی، سخنگوی غذا و دارو، در گفت‌وگویی به تشریح روند مدیریت منابع، پایش بازار و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت پرداخت.

او درباره دلیل نبود ذخیره راهبردی مؤثر توضیح می‌دهد: «موضوع تأمین دارو‌های مراکز درمان سوءمصرف مواد به صورت مستمر پیگیری می‌شود و مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ برای مدیریت شرایط در دستور کار قرار دارد. تمرکز اصلی بر حفظ تداوم خدمات درمانی و پیشگیری از بروز وقفه در روند درمان بیماران است و در همین چارچوب، مسیر‌های مختلف تقویت پایداری زنجیره تأمین و مدیریت منابع مورد بررسی قرار می‌گیرد».

او معتقد است با توجه به ملاحظات موجود در فرایند تأمین برخی داروها، بررسی وضعیت موجودی‌ها و مسیر‌های مختلف تأمین ادامه دارد: «رویکرد اصلی ما مدیریت مؤثر منابع و حفظ آرامش و اطمینان در شبکه درمانی است. در همین راستا، رصد بازار و پایش موجودی دارویی به طور مستمر در جریان است و تلاش می‌شود با هماهنگی دستگاه‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط، شرایط به گونه‌ای مدیریت شود که از بروز اختلال در خدمات درمانی جلوگیری شود».

او همچنین مجموعه اقداماتی را که برای عبور از شرایط فعلی در نظر گرفته شده است، شرح می‌دهد: «تقویت پایداری زنجیره تأمین، پایش مستمر بازار، مدیریت منابع و گفت‌و‌گو با نمایندگان حوزه درمان و دبیر انجمن درمانگران سوءمصرف مواد در حال انجام است».

او هدف از این اقدامات را کاهش دغدغه‌ها، بهبود فرایند‌ها و حفظ ثبات در ارائه خدمات درمانی به بیماران برمی‌شمارد. به نظر می‌رسد بحران شربت تریاک، فراتر از کمبود یک داروی درمانی، چالش‌های ساختاری در نظام مدیریت دارو و درمان اعتیاد را به همراه دارد. استمرار این وضعیت، نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی، پاسخ‌گویی شفاف نهاد‌های مسئول و تأمین پایدار منابع برای حفظ سلامت بیماران و ثبات اجتماعی است.